ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΤΑ
ΤΟΝ 20ο ΑΙΩΝΑ
Αίτια των προσφυγικών κυμάτων κατά τις πρώτες
δεκαετίες του 20ου αιώνα
*
πολεμικές συγκρούσεις
*
εχθρότητα μεταξύ των κρατών της Βαλκανικής
Αποκορύφωμα: ο ξεριζωμός των Ελλήνων της
Μ. Ασίας και Ανατολικής Θράκης το 1922
Τα προσφυγικά ρεύματα πριν το 1922
*
1906:
από Ανατολική Ρωμυλία, στα πλαίσια του Μακεδονικού
Αγώνα
*
1906:
από Ρουμανία, λόγω του Κουτσοβλαχικού
ζητήματος
*
1913,
Αυγ: Συνθήκη Βουκουρεστίου. από Βουλγαρία, Δυτ. Θράκη, Ανατ. Μακεδονία,
Σερβία.
*
Γύρω
στο 1913: από Ρωσία (Καύκασο), για εγκατάσταση στις πεδιάδες της
Μακεδονίας. Αναχαίτηση του ρεύματος
αυτού.
Ο ΔΙΩΓΜΟΣ ΤΟΥ 1914
Η ελληνική παρουσία στη Μ. Ασία
*
αραίωση ελλ. πληθυσμών από το 12ο αι. λόγω
εξισλαμισμών
*
18ος-19ος
αι.: ενίσχυση ελληνικού στοιχείου με μεταναστεύσεις από ελλαδικό χώρο.
Οικονομική και πνευματική άνοδος
Τα αίτια των διωγμών του 1914
*
τουρκικός
εθνικισμός (από τα τέλη του 19ου αι.), που στράφηκε κατά των μειονοτήτων,
ιδίως Ελλήνων και Αρμενίων (λόγω οικονομικής τους κυριαρχίας και εκκρεμότητας
στο ζήτημα των νησιών του ανατολικού Αιγαίου)
*
αρχές 1914: μεταναστεύσεις Μουσουλμάνων από Σερβία, Βουλγαρία και Ελλάδα προς Μ. Ασία, εν
μέρει υποκινημένες από τουρκική κυβέρνηση, και επικείμενη έξοδος της Τουρκίας στον Α΄Π.Π. πρόσχημα για εκδίωξη Ελλήνων.
Το χρονικό του διωγμού
*
αρχές
1914: Έλληνες Ανατολικής Θράκης
*
Μάϊος
1914: Δυτική Μικρά Ασία, με πρόσχημα
την εκκένωση περιοχών για στρατιωτικούς λόγους.
*
ρόλος
των Γερμανών: καθοδηγητές του διωγμού.
Η μεθόδευση και οι πρακτικές της
εκκένωσης
*
ανθελληνική
εκστρατεία τύπου, για εξαναγκασμό σε εκούσια
μετανάστευση
*
λεηλασίες και δολοφονίες Ελλήνων
*
έκτακτες επιβαρύνσεις και επιτάξεις
*
εμπόδια σε εμπορικές δραστηριότητες
*
μετατόπιση πληθυσμών στο εσωτερικό της Μ.Ασίας
*
τάγματα
εργασίας (αμελέ ταμπουρού), για
τους άνδρες άνω των 45 ετών
*
κατάργηση δυνατότητας εξαγοράς της θητείας
Αποτελέσματα διωγμών
*
μεγάλο κύμα φυγής προς Ελλάδα
*
εγκατάσταση στα εγκατελλειμένα ελληνικά σπίτια
μουσουλμάνων προσφύγων
*
διωγμοί και εκτοπίσεις μέχρι το τέλος του
πολέμου (1918) και σε άλλες περιοχές (Μαρμαράς, Πόντος)
Αντιδράσεις στους διωγμούς
*
Οικουμενικό
Πατριαρχείο: κήρυξε Ορθόδοξη εκκλησία σε διωγμό και ανέστειλε τη λειτουργία
εκκλησιών και σχολείων
*
ελληνική
κυβέρνηση: διπλωματικές ενέργειες για εθελούσια
ανταλλαγή Ορθοδόξων Τουρκίας και Μουσουλμάνων Ελλάδας (Ιούνιος 1914, Μικτή Επιτροπή για τα ζητήματα της
ανταλλαγής)
2. Άλλα προσφυγικά ρεύματα
|
Έτος
|
Τόπος προέλευσης
|
Αίτια
|
1914
|
Βόρεια
Ήπειρος
|
|
1916
|
Ανατολική
Μακεδονία
|
Κατάληψή της από Βουλγάρους. Το 1918 επέστρεψαν στις
εστίες τους (Υπηρεσία Ανοικοδομήσεως
Ανατολικής; Μακεδονίας)
|
1919, Νοε
|
Βουλγαρία
|
Συνθήκη του
Νεϊγύ. “Σύμφωνο περί αμοιβαίας
μεταναστεύσεως μεταξύ Ελλάδος και Βουλγαρίας”, αναχώρηση 50.000 Βουλγάρων από
Ελλάδα και 30.000 Ελλήνων από Βουλγαρία (σύνολο: 50.000)
|
1919-1921
|
Ρωσία
|
Ρωσική Επανάσταση (1917) - κατάληψη ρωσικών επαρχιών
από Τούρκους. Οι πρόσφυγες αρχικά σε Μαύρη Θάλασσα και απο εκεί σε Ελλάδα
|
1919
|
Ρουμανία
|
Λόγω πολεμικών συγκρούσεων
|
1919
|
Νοτιοδυτική
Μ.Ασία
|
Ιταλική κατοχή
|
1919
|
Αϊδίνι -
εσωτερικό Μ.Ασίας
|
|
1912 κ.εξ.
|
Δωδεκάνησα
|
Ιταλική κατοχή
|
Αποτελέσματα:
μέχρι το 1920 περ. 800.000 πρόσφυγες στην
Ελλάδα, ατομικά ή προγραμματισμένα. Εγκατάσταση σε Αθήνα, Πειραιά, Θεσσαλονίκη,
Μακεδονία, νησιά Ανατ. Αιγαίου. Μικρότερος αριθμός σε Κρήτη, Βόλο, Πάτρα,
Καλαμάτα, Αργοσαρωνικό.
3. Η περίθαλψη (1914-1921 |
*
Αρχικά:
έργο εθελοντών
*
Υπουργείο
Εσωτερικών: κατάρτιση επιτροπών (για διανομή τροφίμων, ιματισμού,
οικονομικής βοήθειας. Έσοδα από εράνους, δωρεές, μικρή κρατική βοήθεια
*
1914: ίδρυση Οργανισμού στη Θεσσαλονίκη για περίθαλψη και εγατάσταση προσφύγων
*
1916-17
(Εθνικός Διχασμός): Ανωτάτη Διεύθυνσις Περιθάλψεως, από
κυβέρνηση Βενιζέλου
*
Ιούλιος
1917: Υπουργείο Περιθάλψεως. Θεσμοθέτηση περιθάλψεως και οικογένειες
εφέδρων και θυμάτων πολέμου.
*
1917-1920:
περίπου 450.000 πρόσφυγες δέχτηκαν περίθαλψη. Η περισσότερο οργανωμένη φροντίδα για τους πρόσφυγες, παρά τις αντίξοες
συνθήκες.
*
Το έργο
της περιθάλψεως: διανομή συσσιτίου (Πατριωτικό
Ίδρυμα) - ιατρικοφαρμακευτική περίθαλψη - προσωρινή στέγαση - παροχή
ιματισμού - βοήθεια για εύρεση εργασίας - δωρεάν μετακίνηση
4. Η παλιννόστηση
*
Έναρξη: τέλη 1918
*
Οκτ 1918: Πατριαρχική
Επιτροπή, στην Κων/πολη, για οργάνωση
επαναπατρισμού, και με μέριμνα του Υπουργείου
Περιθάλψεως.
*
Αρχικά:
άδεια στους ευπορότερους και για ορισμένες μόνο περιοχές
*
Μάιος
1919, απόβαση ελλ. στρατού σε Σμύρνη: το μεγαλύτερο κύμα παλιννόστησης.
*
μέχρι
τέλη 1920: η πλειονότητα των προσφύγων
έχει επιστρέψει.
*
ίδρυση
“Υπηρεσίας Παλιννοστήσεως και Περιθάλψεως”, υπό την αιγίδα της Ύπατης Αρμοστείας Σμύρνης.
1. Η έξοδος
|
Τα γεγονότα πριν από το 1922
*
15
Μαϊου 1919:απόβαση ελληνικού στρατού στη Σμύρνη
*
Ιούλιος
1920: Συνθήκη των Σεβρών
*
Νοέμβριος
1920: ήττα Φιλελεύθερων - επιστροφή βασιλιά Κωνσταντίνου
*
Αλλαγή
στάσης συμμάχων - ενδυνάμωση Κεμαλικού κινήματος
*
Αύγουστος
1922: Μικρασιατική Καταστροφή
Τα προσφυγικά κύματα πριν και μετά το
1922
*
Πριν το
1922: Πόντος, ΚΙλικία, Καππαδοκία
*
μετά
την καταστροφή: Βουρλά, Αϊβαλί, Μοσχονήσια, ΒΔ. Μικρά Ασία
*
Μεταφορά αιχμαλώτων στρατιωτών και ντόπιων στο
εσωτερικό της Μικράς Ασίας
*
Ανατολική
Θράκη: προθεσμία ενός μήνα για εκκένωση της περιοχής
*
Χερσόνησος
Καλλίπολης: έφυγαν αργότερα.
Ο αριθμός των προσφύγων
*
μέχρι
το φθιν. του 1922: 900.000 πρόσφυγες (οι
50.000 Αρμένιοι)
*
1924-25:
άλλοι 200.000 από Καππαδοκία και νότια
και κεντρική Μικρά Ασία (με φροντίδα της Μικτής Επιτροπής).
*
ένα μέρος μεταφέρθηκε στη νότια Ρωσία.
2. Το πρώτο διάστημα
|
Ο πραγματικός αριθμός των προσφύγων
*
οι πρώτες απογραφές δεν αποδίδουν την
πραγματικότητα
*
αριθμός προσφύγων μεγαλύτερος [από αυτόν της
απογραφής του 1928] λόγω:
-
υψηλής θνησιμότητας (λόγω επιδημιών και άθλιων συνθηκών διαβίωσης)
-
μειωμένου αριθμού γεννήσεων
-
μετανάστευση προσφύγων σε άλλες χώρες
*
Απογραφή του 1928: 1.221.849 πρόσφυγες
Τα πρώτα προβλήματα των προσφύγων
*
αρρώστιες (τύφος, γρίπη, φυματίωση)
*
πρόχειρη στέγαση
*
υποσιτισμός
*
ψυχικά τραύματα
Η πρώτες ενέργειες για αποκατάσταση των
προσφύγων
*
κινητοποίηση του κράτους για στοιχειώδης
ανάγκες (διαστροφή, στέγαση, περίθαλψη
*
ιδιωτική κινητοποίηση (ατομική ή οργανωμένη)
*
ξένες φιλανθρωπικές οργανώσεις (ιατρική
περίθαλψη - παροχή φαρμάκων).
*
διοργάνωση εράνων, συσσιτίου, παροχή ρουχισμού
και ειδών πρώτης ανάγκης
Η στέγαση
*
αρχικά την ανέλαβε το Υπουργείο Περιθάλψεως
*
Ταμείο
Περιθάλψεως Προσφύγων (Νοε 1922): ανέγερση ξύλινων παραπηγμάτων
*
αυτοσχέδιες κατασκευές ως προσωρινά καταλύματα
*
στέγαση σε δημόσιους χώρους
*
επίταξη
άδειων σπιτιών σε όλη την επικράτεια, ακόμα και κατοικούμενων χώρων
Η αίσθηση προσωρινότητας των προσφύγων
*
Οι πρόσφυγες θεωρούσαν προσωρινή την παραμονή
τους στην Ελλάδα, και γι΄αυτό ανέχονταν τις άθλιες συνθήκες διαβίωσής τους.
*
Μετά την υπογραφή της Συνθήκης της Λοζάνης, που απέκλεισε κάθε ελπίδα επιστροφής τους,
άρχισαν να προσαρμόζονται στην νέα πραγματικότητα
3. Η Σύμβαση της Λοζάνης και η ανταλλαγή των πληθυσμών
|
Η Ελληνοτουρκική Σύμβαση (30 Ιανουαρίου
1923)
*
ρύθμιζε την ανταλλαγή των πληθυσμών
*
οι
όροι: υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών
Ελλήνων ορθοδόξων Τουρκίας και Μουσουλμάνων Ελλάδας.
*
αναδρομική
ισχύς της ανταλλαγής για όλες τις μετακινήσεις από το 1912
*
Εξαίρεση:
Έλληνες της Κων/πολης, Ίμβρου, Τενέδου -
Μουσουλμάνοι Δυτικής Θράκης
Η Σύμβαση της Λοζάνης (24 Ιουλίου 1923)
*
Οι
όροι: -οι ανταλλάξιμοι αποκτούν τη νέα ιθαγένεια και αποβάλουν την παλιά
-
δικαίωμα μεταφοράς κινητής περιουσίας
-
δικαίωμα αποζημίωσης ίσης αξίας με την
ακίνητη περιουσία που εγκατέλειψαν
-
διευκόλυνση μετακίνηησης από την Μικτή
Επιτροπή Ανταλλαγής
*
Η
σημασία της Σύμβασης: καθιερώνεται για πρώτη φορά η μαζική και υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών (σε αντίθεση με τις
μέχρι τότε συμφωνίες για εθελοντική
μετανάστευση)
Οι αντιδράσεις στην υπογραφή της
Σύμβασης
*
έντονες αντιδράσεις προσφύγων, με συλλαλητήρια
και διαμαρτυρίες, γιατί ουσιαστικά
εξομοιωνόταν οι διωγμοί με την ανταλλαγή.
*
Αλλά:
τα συμφέροντα των προσφύγων θυσιάζονται στο βωμό των συμφερόντων του ελληνικού
κράτους (διασφάλιση και αναγνώριση συνόρων, όπως είχαν διαμορφωθεί, επίτευξη
εθνικής ομιογένειας, ενασχόληση με εσωτερική ανάπτυξη και μεταρρύθμιση).
Η Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής
*
Ίδρυση με βάση το άρθρο 11 της Σύμβασης, και με έδρα την Κων/πολη
*
Μέλη:
4 Έλληνες - 4 Τούρκοι- 3 πολίτες ουδετέρων κατά τον Α΄ Π.Π.
*
Αρμοδιότητα:
καθορισμός τρόπου μετανάστευσης - εκτίμηση ακίνητης περιουσίας ανταλλαξίμων.
1. Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων
|
Η ίδρυση της ΕΑΠ
*
Σεπτέμβριο του 1923
*
Αποστολή: εξασφάλιση στους πρόσφυγες
παραγωγικής απασχόλησης και οριστικής στέγασης
*
Έδρα: Αθήνα.
*
Η ίδρυση έγινε με
πρωτοβουλία της ΚΤΕ
Οι πόροι της ΕΑΠ
*
8.000.000 στρέμματα γης (περιουσίες Τούρκων
και Βουλγάρων ανταλλαξίμων, κτήματα Δημοσίου, απαλλοτριωμένα, μοναστηριακή γη)
*
Τα δάνεια του 1924 και 1918
*
οικόπεδα για την ανέγερση συνοικισμών
*
τεχνικό και διοικητικό προσωπικό του
Υπουργείου Γεωργίας και Πρόνοιας και Αντιλήψεως
Οι παράμετροι που έπρεπε να ληφθούν
υπόψη
*
διάκριση σε αστούς και αγρότες:
μέριμνα για εγκατάσταση αγροτών σε περιοχές με καλλιέργειες που ήδη γνώριζαν
*
τόπος προέλευσης: πρόσφυγες από τον
ίδιο οικισμό να εγκαστασταθούν στην ίδια περιοχή (π.χ. Νέα Μουδανιά, Νέα
Αλικαρνασσός, Νέα Φιλαδέλφεια κ.α.)
*
οι αντικειμενικές συνθήκες: η
αποκατάσταση διακρίνεται σε αστική
και αγροτική. Μολονότι οι
περισσότεροι πρόσφυγες είναι αστικής καταγωγής, δίνεται βάρος στην αγροτική αποκατάσταση, γιατί:
-
υπήρχαν ήδη μουσουλμανικά κτήματα
-
ήταν ταχύτερη η αγροτική αποκατάσταση
-
η ελλ. οικονομία στηρίζεται στη γεωργία
-
πολιτική
σκοπιμότητα: προκειμένου να αποφευχθούν οι κοινωνικές αναταραχές με τη
δημιουργία εργατικού προλεταριάτου, ήταν προτιμότερη η δημιουργία γεωργών
μικροϊδιοκτητών
Προτεραιότητα στην εγκατάσταση προσφύγων
σε Αν. Μακεδονία και Θράκη
*
ήταν πιο εύκολη η αποκατάσταση, λόγω των
μουσουλμανικών και βουλγαρικών κτημάτων,
*
θα καλυπτόταν το δημογραφικό κενό και θα
επικοίζονταν παραμεθόριες περιοχές.
Η κινητικότητα των προσφύγων
*
η λογική της ΕΑΠ και της κυβέρνησης δεν ίσχυσε
πάντα
*
κινητικότητα προσφύγων από περιοχή σε περιοχή
*
αστοί είχαν αποκατασταθεί ως αγρότες, και
αγρότες παρουσιάζονταν ως αστοί.
Άλλοι φορείς που ασχολήθηκαν με την
αποκατάσταση
*
Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων (1922-1925)
*
Υπουργείο Προνοίας και Αντιλήψεως (από το
1925)
*
Υπουργείο Γεωργίας
*
ΕΑΠ:
διαλύθηκε το 1930 και παραχώρησε την περιουσία της και τις υποχρεώσεις της
απέναντι στους πρόσφυγες στο ελληνικό δημόσιο
2. Η αγροτική αποκατάσταση
|
Η αγροτική αποκατάσταση ήταν έργο της ΕΑΠ
Η διανομή κλήρων
*
σκοπός: η δημιουργία μικρών γεωργικών
ιδιοκτησιών
*
κριτήρια απονομής κλήρων: μέγεθος
οικογένειας προσφύγων, ποιότητα εδάφους, είδος καλλιέργειας, δυνατότητα
άρδευσης
*
χαρακτηριστικά κλήρων: όχι ενιαία
έκταση, αλλά τεμάχια σε διαφορετικές τοποθεσίες
*
η διανομή αρχικά προσωρινή (μόνιμη μετά την
κτηματογράφηση)
*
παραχώρηση στέγης, εργαλείων, σπόρων
Η στέγαση
*
σε εγκατελειμμένα χωριά, με επέκταση ήδη
υπαρχόντων οικισμών, με ανοικοδόμιση νέων
*
ανέγερση των οικιών: είτε από την ΕΑΠ
με εργολαβία, είτε από τους ίδιους τους πρόσφυγες με χορήγηση των οικοδομικών
υλικών (αυτεπιστασία).
*
τα κτίσματα: δύο δωμάτια, αποθήκη,
σταύλος.
*
τρόπος πληρωμής: με δόσεις. Ο τίτλος
κυριότητας αποδίδονταν αφού είχαν αποπληρώσει το χρέος τους (μέχρι το 1930 στην
ΕΑΠ, αργότερα στην Αγροτική Τράπεζα).
3. Η
αστική αποκατάσταση
|
*
Η αστική
αποκατάσταση ήταν έργο του κράτους. Η ΕΑΠ προσέφερε οικονομική βοήθεια σε
περιορισμένο αριθμό επιχειρήσεων.
*
Περιελάμβανε
πρόνοια μόνο για τη στέγαση και όχι και
την εύρεση εργασίας.
Τα προβλήματα της αστικής αποκατάστασης
*
μεγάλος αριθμός προσφύγων
*
τα ανταλλάξιμα σπίτια στις πόλεις ήταν λίγα
*
τα οικιστικά προγράμματα του κράτους
καθυστερούσαν
*
κινητικότητα
των προσφύγων (συνεχείς περιπλανήσεις τα πρώτα χρόνια από πόλη σε πόλη)
Η αρχική επαγγελματική ενασχόληση των
προσφύγων
*
περιστασιακές
εργασίες (“μεροκάματα” σε οικοδομές, εργοστάσια και βιοτεχνίες)
*
πλανόδιοι μικροπωλητές , μικροκαταστηματάρχες
*
ναυτεργάτες, εργάτες σε δημόσια έργα στις
πόλεις, στην ύπαιθρο
Η αστική στέγαση: οι πρώτοι συνοικισμοί
*
Αθήνα:
Καισαριανή, Βύρωνας, Νέα Ιωνία
*
Πειραιάς: Κοκκινιά
*
οι συνοικισμοί χτίζονταν με επέκταση των
πόλεων στις οποίες βρίσκονταν
*
ανέγερση των οικιών: Το κράτος ή η ΕΑΠ
ανέθεταν σε εργολάβους ή παρείχαν στους πρόσφυγες τα μέσα για να τα χτίζουν
μόνοι τους.
*
τα κτίσματα: μικρές κατοικίες,
μονοκατοικίες/ διπλοκατοικίες/ τετρακατοικίες, μονοώροφες ή διώροφες, με ένα ή
δυο δωμάτια, κουζίνα, βοηθητικούς χώρους
*
τα προβλήματα: έλλειψη έργων υποδομής
(ύδρευση, αποχετευτικό, οδικό δίκτυο, χώροι πρασίνου)
*
τα χαρακτηρσιτικά των συνοικισμών:
ομοιομορφία, με ελαφρά διαφοροποίηση των κατοιικιών ως προς το εμβαδόν, την
ποιότητα κατασκευής, την λειτουργικότητα.
*
άλλοι τρόποι στέγασης: ίδρυση προσφυγικών οικοδομικών συνεταιρισμών -
χορήγηση άτοκων δανείων σε προσφυγικές οικογένειες.
Η περίπτωση των εύπορων προσφύγων
*
αρχικά νοίκιαζαν ή αγόραζαν κατοικίες μέσα
στις πόλεις και αναμειγνύονταν με τους γηγενείς.
*
Αργότερα
ανέλαβαν πρωτοβουλίες για την ίδρυση οικισμών. Τέτοιοι οικισμοί ήταν η
Νέα Σμύρνη στην Αθήνα και η Καλλίπολη στον Πειραιά.
Η περίπτωση των
άπορων προσφύγων
¨
Εγκαταστάθηκαν
σε καλύβες και χαμόσπιτα σε παλιούς οικισμούς
¨
ή σε παραγκουπόλειςγύρω από τους προσφυγικούς
οικισμούς και ζούσαν για χρόνια σε άθλιες συνθήκες.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου